Συνέντευξη: Luigi Zoja «Η εξέγερση δεν προλαβαίνει να γίνει επανάσταση» – Στον Γιάννη Κιμπουρόπουλο, από το ΜΟΝΟ #6 (απόσπασμα)

«Κάποιος απειλεί να πέσει από μεγάλο ύψος. Κάποιος δηλώνει “θέλω να αυτοκτονήσω”, υπάρχουν αυτοί που του λένε “ξανασκέψου το”, αλλά μετά από λίγο εμφανίζονται κι αυτοί που του λένε “τι περιμένεις” ;»

Στα τέλη του 19ου αιώνα ο Νίτσε ανήγγειλε τον θάνατο του Θεού. Στις αρχές του 21ου αιώνα ο Ιταλός ψυχαναλυτής Luigi Zoja αναγγέλλει έναν άλλον, πιο τραγικό στις συνέπειές του θάνατο: τον θάνατο του πλησίον. Σε αυτές τις αξιωματικές διαπιστώσεις συμπυκνώνει τη σημαντικότερη ανθρωπολογική και πολιτισμική επίπτωση της τεχνολογικής έκρηξης που διαπερνά το τελευταίο κύμα καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης, ιδιαίτερα στο πεδίο της επικοινωνίας.

Τα νέα μέσα, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τα social media, δίνουν τη δυνατότητα σε οποιονδήποτε να έχει εκατοντάδες απομακρυσμένους «ψηφιακούς» φίλους, αλλά ενδεχομένως ούτε έναν απτό, με σάρκα και οστά πλησίον. Ακόμη και οι «εχθροί», λέει ο Zoja, αυτοί που ενέπνεαν ένα πραγματικό συναίσθημα μίσους, την παρόρμηση μιας σωματικής επίθεσης στο πεδίο μιας μάχης, έχουν αντικατασταθεί από αφηρημένους, απρόσωπους στόχους. Για μια φονική επίθεση στο Αφγανιστάν αρκεί η πληκτρολόγηση μιας εντολής στα άδυτα του αμερικανικού Πενταγώνου. Δεν απαιτείται καμιά ηθική εμπλοκή, κανένα συναίσθημα του επιτιθέμενου για τον απρόσωπο εχθρό.

Συναντήσαμε τον Luigi Zoja σε πρόσφατη επίσκεψή του στην Αθήνα, με αφορμή την ελληνική έκδοση του βιβλίου του «Ο θάνατος του πλησίον». Η συζήτηση μαζί του διέτρεξε πολλές από τις απροσδόκητες διαστάσεις αυτής της απώλειας- στην ίδια την επικοινωνία, στην οικονομία και την επιχειρηματικότητα, στην πολιτική- που καταλήγει στο, αμήχανο προς το παρόν, αίτημα για μια παγκοσμιοποίηση της αγάπης για τον πλησίον, για την ανάκτηση της αλληλεγγύης.

- Φέρνετε στο επίκεντρο, κι εσείς όπως κι άλλοι πολιτικοί φιλόσοφοι ή κοινωνιολόγοι, την απουσία οποιουδήποτε ήθους στις ελίτ του καπιταλισμού. Αναρωτιέστε πόση ψυχοπάθεια επικρατεί στις ηγεσίες των κοινωνιών. Είναι θεραπεύσιμη αυτή η ψυχοπάθεια;

Να αποσαφηνίσουμε κάτι όσον αφόρα την ορολογία. Ψυχοπάθεια είναι εκείνο το είδος της ψυχοπαθολογίας όπου λείπει η ηθική επίγνωση. Ο νους λειτουργεί μια χαρά, αλλά δεν υπάρχουν τα ηθικά όρια. Αυτό αναρωτιέμαι, αναζητώντας εξήγηση στη συμπεριφορά των ανώτατων επιχειρηματικών στελεχών. Διακρίνονται από μια σαδιστική ανήθικη δυναμικότητα σε όλα τα πράγματα. Τώρα, τι γίνεται με μας, τους υπόλοιπους; Πιστεύω ότι ορισμένες ιστορικές συνθήκες ευνοούν την εκδήλωση τέτοιων φαινομένων, αλλά δεν καθιστούν αυτόματα τα άτομα ανήθικα. Το πρόβλημα είναι ότι πολύ συχνά δεν έχουμε επίγνωση και συνεργαζόμαστε με τους ψυχοπαθητικούς που διαχειρίζονται εξουσία χωρίς να έχουμε επίγνωση αυτού του πράγματος.

Αυτό συνέβη στην Γερμανία με τον ναζισμό, στην Ρωσία με τον σταλινισμό, και τώρα με το είδος του καπιταλισμού της εποχής μας.

- Τι είναι αυτό που τελικά καταστρέφει το ήθος των ανθρώπινων σχέσεων;

Είναι πολύπλοκο. Είναι ένα σύνολο πραγμάτων που εξαφανίζει τις προσωπικές σχέσεις, τις σχέσεις με πρόσωπα που έχουν όνομα και επίθετο. Έχουμε μια οικονομία νέου τύπου και μια τεχνολογία νέου τύπου που επιταχύνει αυτή την εξαφάνιση. Ένα παράδειγμα είναι η αλλαγή της συμπεριφοράς μας στις μητροπόλεις, στην κοινωνία της μάζας. Έχουμε ένα νευρικό σύστημα που μπορεί διαχειριστεί αντιδράσεις απέναντι σε 200 το πολύ πρόσωπα. Σε βλέπω, σε αναγνωρίζω, χαμογελάω. Υπάρχει αυτοματισμός.

Όταν όμως σε μια μητρόπολη διασταυρώνεσαι καθημερινά με 1000, 10.000 ανθρώπους το μιμικό μας σύστημα περιέρχεται σε μια παθολογική, άρρωστη κατάσταση. Κι ένα άλλο παράδειγμα, ο πόλεμος. Παλιά η μάχη δινόταν σώμα με σώμα. Είχα ένα δόρυ, ένα ξίφος. Αν σου τρυπούσα την κοιλιά έπρεπε να βρω μεγάλη δύναμη να το κάνω, γιατί μου προκαλούσε μια απέχθεια. Έπρεπε να κατανικήσω τη συμπόνια. Σήμερα, από ένα κέντρο στη Νεβάδα των ΗΠΑ χτυπάνε μέσω υπολογιστή με πυραύλους οποιοδήποτε σημείο στο Αφγανιστάν. Δεν υπάρχει κανένα ερέθισμα για συμπόνια. Η ηθική ή η ανηθικότητα προϋποθέτει τον άλλον. Κανένας δεν μπορεί να είναι καλός ή κακός από μόνος του, για τον εαυτό του. Το ήθος είναι σχέση, είναι ο τρόπος πoυ τοποθετούμαι στον κόσμο.

- Διαπιστώνετε μια διαρκή ένταση ανάμεσα στη ισότητα και την ελευθερία, την επιθυμία και την αλληλεγγύη, που χαρακτηρίζει όλα τα επαναστατικά ρεύματα από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης και μετά. Και επιμένετε πολύ σε μια ανάλογη κριτική των κινημάτων της δεκαετίας του ’60.

Πράγματι. Σ’ ένα βιβλίο που γράφω τώρα ασχολούμαι με το παράδειγμα του Τσε Γκεβάρα, το κοινωνικό, το ρομαντικό και το ψυχολογικό του αποτύπωμα. Ο Τσε, στις λατινοαμερικάνικες κοινωνίες, από τη μια πλευρά είναι ένας σχεδόν άγιος, ένας μάρτυρας, και από την άλλη ένα παράδειγμα ναρκισσισμού. Κάτι που ίσως στην αρχή δεν ήθελε να γίνει, αλλά στην πράξη κατέληξε. Έγινε ένα σύμβολο ανυπομονησίας, μια έκφραση νεανικότητας, όχι ωριμότητας. Τη δεκαετία του ’60, για πρώτη φορά στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής, υπήρχαν σχεδόν παντού δημοκρατικές κυβερνήσεις, αν και με τεράστιες κοινωνικές ανισότητες. Δέκα χρόνια μετά το θάνατο του Τσε, την ανυπομονησία των επαναστατών τη νίκησε η ανυπομονησία των στρατιωτικών. Και όλη η Λ. Αμερική, με εξαίρεση το Μεξικό, είχε στρατιωτικές δικτατορίες.

- Αυτό είναι ένα γενικότερο σχόλιο και για την Αριστερά;

Ναι, και η Αριστερά περιέπεσε σ’ αυτή τη λαιμαργία και ανυπομονησια. Γι’ αυτό κατέρρευσε και το σοβιετικό μοντέλο, γιατί προσπάθησε να αναπτύξει και να επιταχύνει υπέρμετρα. Χρειαζόμαστε μιαν ανάπτυξη περισσότερο ποιοτική και λιγότερο ποσοτική. Απ’ αυτή την άποψη θεωρώ πραγματιστικό και όχι ουτοπικό το ρεύμα της αποανάπτυξης. Είμαι κι εγώ πραγματιστής. Στο βιβλίο που ετοιμάζω τώρα, επεξεργάζομαι αυτό που αποκαλώ ελάχιστη ουτοπία. Ας σταματήσουμε τουλάχιστον την καταστροφή που συντελείται εδώ.

Ελευθερία κατά ισότητας

Το βιβλίο του Luigi Zoja «Ο θάνατος του πλησίον» (εκδόσεις Ίταμος, σελίδες 150) είναι μια πυκνή αφήγηση για τις σημαντικότερες κοινωνικές και ψυχολογικές επιπτώσεις των τεχνολογικών αλμάτων που καταγράφηκαν κυρίως από τον Διαφωτισμό και μετά: τη σταδιακή διάλυση των κοινωνικών δεσμών, την εξατομίκευση, την υποχώρηση του ιουδαϊκού- χριστιανικού προτάγματος «αγάπα τον πλησίον σου». Ωστόσο, το δοκίμιο του Zoja δεν είναι μια ηθικιστική υπεράσπιση αυτής της αγάπης, αλλά μια τεκμηριωμένη καταγραφή των ανατροπών που φέρνει ο πολιτισμός της «απόστασης» στην οικονομία, στην πολιτική, στις κοινωνικές σχέσεις, στον πολιτισμό.

Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου («Μακριά»), καταγράφεται με δεκάδες παραδείγματα πώς η τεχνολογία καταστρέφει σταδιακά ένα βασικό ανθρώπινο ένστικτο, το ένστικτο της εγγύτητας προς τον άλλον. Από την τηλεόραση και τους εικονικούς «πλησίον» που έχουν αντικαταστήσει τους γείτονες μέχρι τον πόλεμο εξ αποστάσεως, και από την ψυχοπαθολογία των κορυφαίων μάνατζερ μέχρι cyber bullying, ο κοινός παρονομαστής είναι η αύξηση της απόστασης.

Στο δεύτερο κεφάλαιο («Ο πληθωρισμός της απόστασης») το παζλ της απομόνωσης από τον άλλο γεμίζει με ακόμη περισσότερες εντυπωσιακές και απροσδόκητες ψηφίδες: ο ρόλος της γραπτής επικοινωνίας στη μετά Γουτεμβέργιο εποχή, τα τείχη που αποκλείουν τους ανεπιθύμητους μετανάστες εκτός, αλλά και τους «προνομιούχους» εντός, η εξέλιξη του υπολογιστή σε πλήρες υποκατάστατο του πλησίον, ακόμη κι όταν αυτός είναι ένας υποψήφιος αυτόχειρας.

Στο τρίτο- και κατά τη γνώμη μας πιο ενδιαφέρον- κεφάλαιο («Μαζί»), ο συγγραφέας κάνει μια τολμηρή, δεύτερη ανάγνωση και κριτική των επαναστατικών κινημάτων και ρευμάτων του 20ου αιώνα που διαμορφώθηκαν στη σκιά του τρίπτυχου «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα» της Γαλλικής Επανάστασης. Ο συγγραφέας διαπιστώνει μια διαρκή ένταση, μια τραγική αντινομία ανάμεσα στα αιτήματα αυτού του τρίπτυχου: η αδελφότητα και η ισότητα, δηλαδή η αλληλεγγύη, που αντιστοιχεί στις συλλογικές ανάγκες της κοινωνίας, υποχωρεί διαρκώς μπροστά στην ελευθερία που δίνει προτεραιότητα στις ανάγκες του ατόμου και τελικά τις επιθυμίες του. Πολλά από τα κινήματα του ’60 και ’70 ύψωσαν το λάβαρο της κοινωνικής απελευθέρωσης, αλλά κατέληξαν να υπηρετήσουν σε την ατομική επιθυμία βάρος της αλληλεγγύης. Και- όπως επισημαίνει ο Zoja- στο τέλος, σε Ανατολή και Δύση, όλοι κατέληξαν να επιθυμούν το ίδιο πράγμα: να πλουτίσουν.

* Ο Luigi Zoja είναι Ψυχαναλυτής & συγγραφέας. Η υπόλοιπη, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, συνέντευξη του, αύριο 10.04 στο έκτο τεύχος του ΜΟΝΟ.

 http://monopressgr.wordpress.com/2012/04/09/%CF%83%CF%85%CE%BD%CE%AD%CE%BD%CF%84%CE%B5%CF%85%CE%BE%CE%B7-luigi-zoja/